Η τέχνη της συμβίωσης
● Γιατί ο νεοφιλελευθερισμός αποτελεί το πρόβλημα;
Υπάρχουν πολλές θεωρητικές και ιστορικές συζητήσεις για τον νεοφιλελευθερισμό. Σε τι έγκειται; Πότε εμφανίστηκε; Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι η γενέθλια πράξη του νεοφιλελευθερισμού με την τωρινή μορφή του ανάγεται στο 1947. Εκείνη τη χρονιά, καμιά τριανταριά προσωπικότητες συγκεντρώθηκαν στην Ελβετία και δημιούργησαν αυτό που αποκλήθηκε Εταιρεία του Μοντ Πελερέν. Ανάμεσά τους οι οικονομολόγοι Φρίντριχ φον Χάγεκ και Μίλτον Φρίντμαν, ο φιλόσοφος των επιστημών Καρλ Πόπερ και πολλά άλλα γνωστά ονόματα. Πολύ σύντομα, υποστηριζόμενη από μεγάλες επιχειρήσεις και πλούσια ιδρύματα, η Εταιρεία του Μοντ Πελερέν θα κατορθώσει σιγά σιγά να υπονομεύσει τη μεταπολεμική, λίγο ώς πολύ σοσιαλδημοκρατική, κεϊνσιανή συναίνεση και να επιβάλει μια νέα κυρίαρχη θεώρηση του κόσμου και του νοήματος της ανθρώπινης ύπαρξης. Αυτός ο νέος λόγος θριαμβεύει στις δεκαετίες 1980-90.
Αποτελεί την ιδεολογία του ραντιέρικου και κερδοσκοπικού καπιταλισμού. Αυτή η ιδεολογία κυριαρχεί ήδη σε πλανητική κλίμακα στις ιδέες και στον νου των ανθρώπων, με τον ίδιο τρόπο που ο ραντιέρικος και κερδοσκοπικός καπιταλισμός κυριαρχεί στις πρακτικές μας.
Αυτό το νέο δόγμα βασίζεται στα ακόλουθα έξι αξιώματα: 1) Η κοινωνία δεν υπάρχει, υπάρχουν μόνον τα άτομα. 2) Η απληστία, η δίψα για το κέρδος είναι καλό πράγμα. 3) Οσο περισσότερο θα πλουτίζουν οι πλούσιοι τόσο καλύτερα θα είναι, επειδή όλοι θα επωφελούνται από μια διάχυση του πλούτου. 4) Ο μόνος ευκταίος τρόπος συντονισμού των ανθρώπινων υποκειμένων είναι η ελεύθερη και ανεμπόδιστη αγορά, συμπεριλαμβανόμενης της αυτορρυθμιζόμενης χρηματοπιστωτικής και κερδοσκοπικής αγοράς. 5) Δεν υπάρχουν όρια. Ολο και περισσότερα σημαίνει υποχρεωτικά όλο και καλύτερα. 6) Δεν υπάρχει εναλλακτική λύση. Καμιά από αυτές τις θέσεις δεν έχει αληθινή θεωρητική ή εμπειρική υπόσταση. Κι ωστόσο, δεν γνωρίζουμε καλά τι να τους αντιτάξουμε, επειδή δεν διαθέτουμε μιαν εναλλακτική ιδεολογία. Χρειάζεται επομένως να βρούμε μία το συντομότερο, επειδή οι συνδυασμένες επιπτώσεις του ραντιέρικου καπιταλισμού και του νεοφιλελευθερισμού είναι καταστροφικές.
Το πιο σημαντικό αξίωμά τους είναι αναμφίβολα το ότι η απληστία είναι καλό πράγμα. Με αφετηρία αυτό όλα επιτρέπονται. Επιτρέπεται η καταστροφή όλων των κληρονομημένων θεσμικών ή ηθικών ρυθμίσεων, η θυσία τους στον βωμό της άμεσης κερδοφορίας, η ανεκτικότητα απέναντι στη διαφθορά. Το αποτέλεσμα είναι μια πρωτόγνωρη έκρηξη των ανισοτήτων, η οποία απειλεί στη ρίζα της τη δημοκρατική συναίνεση, και η λεηλασία των πόρων του πλανήτη. Πολλοί μας λένε ότι ο αληθινός κίνδυνος σήμερα δεν είναι ο νεοφιλελευθερισμός, αλλά ο λαϊκισμός. Δεν βλέπουν ότι ο δεύτερος είναι το αποτέλεσμα του πρώτου, η άλλη όψη του. Το 1944, ο κοινωνιολόγος και οικονομολόγος Καρλ Πολάνυι δημοσίευσε ένα βιβλίο που θα γινόταν ευρέως γνωστό: «Ο μεγάλος μετασχηματισμός». Ο στόχος του ήταν να εξηγήσει τον θρίαμβο των ολοκληρωτικών ιδεολογιών από το γεγονός ότι η αυτονόμηση της αγοράς, η διάλυση της κοινωνίας μέσα στην οικονομία, είχαν δημιουργήσει έναν εντελώς απάνθρωπο και απαράδεκτο κόσμο. Αρκεί να επικαιροποιήσουμε την ανάλυσή του, για να κατανοήσουμε αυτό που πρόκειται να συμβεί και που είναι εντελώς τρομακτικό. Χωρίς καν να μιλήσουμε για την κλιματική απορρύθμιση, δικαιούμαστε να αναρωτηθούμε τι θα απομείνει από τα δημοκρατικά ιδεώδη (και από τις δημοκρατικές πραγματικότητες) μέσα σε πέντε ώς δέκα χρόνια από σήμερα. Ο χρόνος πιέζει.
● Γιατί «η τέχνη της καλής συμβίωσης» είναι μια λύση;
«Η τέχνη της συμβίωσης» ή μάλλον «η φιλοσοφία της τέχνης να συμβιώνουμε αντιπαρατιθέμενοι χωρίς να σφαζόμαστε» είναι μια διατύπωση που χρησιμοποιώ για να παρουσιάσω τον συμβιωτισμό με λίγες λέξεις, προσθέτοντας: με πρωταρχική τη φροντίδα να παλεύουμε εναντίον της βλέψης για παντοδυναμία, για υπερβολή, εναντίον αυτού που οι αρχαίοι Ελληνες αποκαλούσαν «ύβρις». Δεν γνωρίζω αν ο συμβιωτισμός μπορεί να είναι μια λύση. Νομίζω όμως ότι, με αυτή την ονομασία ή με μιαν άλλη (αν θα βρισκόταν μια καλύτερη), η θεωρητική διατύπωση που προτείνεται είναι η προϋπόθεση για κάθε εφικτή εναλλακτική λύση στον νεοφιλελευθερισμό. Χρειαζόμαστε μια νέα θεωρητική επεξεργασία, να παλέψουμε για ιδέες; Η απάντησή μου είναι κατηγορηματικά καταφατική.
Οι αντιστάσεις στον νεοφιλελευθερισμό, οι πρωτοβουλίες που τείνουν να επινοήσουν έναν άλλο κόσμο, διαφορετικό από εκείνον που βασίζεται στη γενικευμένη απληστία, είναι αμέτρητες. Παραμένουν όμως σχεδόν ολικά αδύναμες, επειδή δεν έχουν επαρκώς συνειδητοποιήσει το κοινό στοιχείο που έχουν, τις αξίες που μοιράζονται. Ολα τα μεγάλα ιστορικά κινήματα, για το καλύτερο ή για το χειρότερο, πραγματοποιήθηκαν στο όνομα κάποιων ιδεών ή κάποιων κομβικών αξιών. Ας σκεφτούμε -για να αρκεστούμε στη νεωτερικότητα- τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, το ρεπουμπλικανικό ιδεώδες, τη δημοκρατία, τον κομμουνισμό, τον φασισμό ή τον ναζισμό κ.λπ. (είπα ήδη: για το καλύτερο ή το χειρότερο). Βεβαίως, αν αυτές οι ιδέες δεν εκφράζονται από κοινωνικές ομάδες των οποίων υπηρετούν τα συμφέροντα, τα πραγματικά ή τα φανταστικά, παραμένουν αναποτελεσματικές.
Αντίστοιχα όμως, συμφέροντα ή δράσεις που δεν γίνονται αντιληπτά ως θεμιτά παραμένουν και αυτά αναποτελεσματικά. Αν ο νεοφιλελευθερισμός δεν σφυρηλατούσε τα έξι αξιώματα που προανέφερα, ο ραντιέρικος και κερδοσκοπικός καπιταλισμός δεν θα κατόρθωνε (ή τουλάχιστον δεν θα κατόρθωνε τόσο εύκολα) να επιβάλλει παντού στον κόσμο τις μόνες οικονομικές και κοινωνικές πολιτικές που θεωρούνται αποτελεσματικές, λογικές και επομένως θεμιτές. Το πρόβλημα είναι ότι αυτές γίνονται ή φαίνεται να γίνονται αποτελεσματικές, επειδή ο νεοφιλελευθερισμός είναι εκείνος που επιβάλλει τους κανόνες του παιχνιδιού. Και δεν μπορεί κανείς να εναντιώνεται στην πορεία του παιχνιδιού χωρίς να έχει κάποια γερά πλεονεκτήματα στα χέρια του. Ο στόχος του συμβιωτισμού είναι να προμηθεύσει πλεονεκτήματα σε όσους θέλουν να παίξουν ένα άλλο παιχνίδι.
● Γιατί να μη στοχεύσουμε τον καπιταλισμό στην ολότητά του, όπως έκαναν ο κομμουνισμός, ο σοσιαλισμός και ο αναρχισμός, τρεις θεωρίες από τις οποίες εμπνέεστε, και να στοχεύουμε μόνον τη νεοφιλελεύθερη μορφή του;
Ο καπιταλισμός είναι μια οικονομική πραγματικότητα και όχι μια πολιτική ιδεολογία όπως ο κομμουνισμός, ο σοσιαλισμός, ο αναρχισμός ή ο φιλελευθερισμός. Ενα από τα σημεία αφετηρίας του συμβιωτισμού είναι η πεποίθηση ότι αυτές οι ιδεολογίες δεν βρίσκονται πλέον στο ύψος της εποχής μας και αυτή η ακαταλληλότητά τους είναι εκείνη που μας αφήνει διανοητικά αφοπλισμένους.
Υποστηρίζοντας ότι οι βασικές συγκρούσεις μεταξύ των ανθρώπων γεννιούνται από τη σπανιότητα των υλικών πόρων και προτείνοντας να τις επιλύσουμε με μιαν απεριόριστη οικονομική ανάπτυξη, δεν έχουν να μας πουν τίποτα για τη σχέση μας με το περιβάλλον. Ούτε και για τους αγώνες αναγνώρισης, για τις συγκρούσεις των ταυτοτήτων, την πολυπολιτισμικότητα κ.λπ. Οσο για τον καπιταλισμό, μπορεί να είναι κανείς λίγο ώς πολύ υπέρ ή κατά, ανάλογα με τον ορισμό που του δίνει. Η επείγουσα ανάγκη σήμερα είναι να συσπειρώσουμε εκείνους, τους πάρα πολλούς, που υποφέρουν από τις ζημιές που προκαλεί ο ραντιέρικος και κερδοσκοπικός καπιταλισμός, ο οποίος έχει επιβληθεί εδώ και τρεις ή τέσσερις δεκαετίες. […]
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου